Giám Trai sứ giả là ai?

Giám Trai sứ giả là là vị thiên thần trông nom việc ăn uống cho chúng Tăng. Vì có công đức hộ pháp, giữ gìn chốn già lam nên được tôn xưng Bồ tát. Giám Trai sứ giả thường được thờ ở trai đường hoặc nhà trù trong các chùa viện ở Trung Hoa và Việt Nam. Tôn hiệu của Giám Trai được chư Tăng xưng niệm mỗi ngày trong lễ cúng Ngọ: Nam mô Giám Trai sứ giả Bồ tát.

Hình tượng của Giám Trai rất đa dạng. Theo Phật Quang Đại Từ Điển, tượng Giám Trai có mặt xanh, tóc đỏ; hình dạng thiên thần kì dị và uy dũng. Tại chùa Thiếu Lâm (Trung Quốc), tượng Giám Trai có mặt đen, tay cầm búa, mạnh mẽ, võ nghệ siêu phàm (Thích Đức Niệm, Pháp ngữ lục, Nguồn gốc võ Thiếu lâm).

Nhưng Giám Trai ở các chùa Việt thì có hình dáng bình dị, gần gũi với con người. Giám Trai chùa Tây Phương (Hà Tây) có dáng dấp của vị quan văn nho nhã, đội mũ cánh chuồn, chân đi hài, ngồi trên bục (Chu Quang Trứ, Chùa Tây Phương). Còn Giám Trai ở Hội Linh Cổ Tự (Cần Thơ) thì dân dã như nông dân: Ngài ngồi tư thế nghĩ ngơi, một tay tì lên cán búa dựng trước ngực, ở trần, quần vận lưng, mặt xương, má lõm, đôi mắt sáng quắc (Phan Hữu Tường, Hội Linh Cổ Tự). Và đây cũng là hình tượng Giám Trai sứ giả Bồ tát phổ biến ở các chùa miền Nam.

Sử liệu về Giám Trai sứ giả, hiện chúng tôi được biết có hai quan niệm. Thứ nhất, Giám Trai là hiện thân của La hán Tân Đầu Lô Phả La Đọa (Pindola Bhàradvàja). Theo Thích thị yếu lãm (q.Hạ) và Đạo An truyện thì việc thờ Thánh tăng Tân Đầu Lô trong trai đường bắt nguồn từ ngài Đạo An (312-385): “Đạo An pháp sư mộng thấy một nhà sư người Hồ (Ấn) tóc bạc mày dài, nói rằng: Cứ hàng ngày dọn cơm cho ta ăn, về sau sẽ có Luật Thập tụng. Đạo An biết ngay rằng đó là La hán Tân Đầu Lô bèn dựng bệ thờ trong thực đường, đặt thức ăn cúng dường.

Về sau, các chùa lấy đó làm phép tắc”. Từ cơ sở này, truyện Hai con cọp tinh ở Hoành sơn (đời Đường) thuật: “Trong nhà trai thờ tượng cốt một vị Tăng, lông mày trắng rủ dài, hiệu Giám Trai sứ giả Tân Đầu Lô Phả La Đoạ Xà Tôn giả” (Minh Chiếu sưu tập, Truyện cổ Phật giáo, tập II). Quan niệm này ngoài Đạo An truyện, có thể ảnh hưởng từ danh hiệu đệ nhất ứng cúng và tư tưởng của bộ Pháp Trụ Ký cho rằng La hán Tân Đầu Lô phụng hành ý chỉ Phật, ở lại trần gian ủng hộ, xiển dương Phật pháp. La hán “mày trắng” đã thị hiện ứng cúng trong lễ cúng dường của vua A Dục, hoá độ Lương Võ Đế và xác chứng sự nghiệp phiên dịch kinh điển của Đạo An v.v… Tuy vậy, cứ Tăng Nhất A Hàm I và Tăng Chi Bộ I thì Tôn giả Tân Đầu Lô chỉ là vị Thánh đệ tử bậc nhất về hàng phục ngoại đạo, rống tiếng rống sư tử.

Một quan niệm khác về Giám Trai sứ giả, theo kinh Thủ Lăng Nghiêm Tông Thông, q.VI, mục IV-Nhĩ căn viên thông (đời Minh), dẫn tích rằng Ngài là thị hiện của thần Khẩn Na La vương, một vị thần Già Lam thủ hộ chùa Thiếu lâm (thời Tam Quốc), có công đánh đuổi giặc cướp. Vị lão tăng ở Thiếu Lâm tự suốt ngày chỉ bổ củi, nấu cơm nhưng khi đối diện với giặc cướp thì công thủ phi phàm, bảo vệ bình yên ngôi Tam bảo rồi sau đó mai danh ẩn tích. Vì thế, chư Tăng chùa Thiếu Lâm tạc tượng ngài sắc mặt đen, tay cầm búa để thờ trong trai đường và nhà trù, xưng Giám Trai sứ giả đồng thời còn tôn xưng Khẩn Na La Vương Bồ tát. Thực ra, Khẩn Na La Vương là Ca thần hay Nghi thần, thần pháp nhạc của Đế Thích thuộc Bát bộ chúng, phát nguyện ủng hộ Phật pháp, giỏi về tấu pháp nhạc như Tứ đế, Thập nhị nhân duyên, Lục ba la mật…

Trong Nghi thức chúc tán Giám Trai (Nghi Lễ-Thích Hoàn Thông), có xưng niệm danh hiệu Nam mô Giám Trai sứ giả Đại Thánh Khẩn Na La Vương chi thần. Rõ ràng quan niệm về Giám Trai sứ giả Đại Thánh Khẩn Na La Vương chi thần trong Nghi thức chúc tán Giám Trai có nguồn gốc từ vị Giám Trai sứ giả chùa Thiếu lâm, hiện thân của Khẩn Na La Vương Bồ tát, một trong ba mươi hai thân của Bồ tát Quán Thế Âm.

Trở lại vấn đề tượng Giám Trai sứ giả Bồ tát với hình dáng ngồi ở trần, tay cầm búa, dáng vẻ thong dong tự tại hiện được tôn thờ khá phổ biến ở Nam bộ cùng với tôn hiệu Giám Trai sứ giả Đại Thánh Khẩn Na La Vương chi thần, cho thấy vị Giám Trai “cầm búa, bổ củi, nấu cơm” ở các chùa miền Nam có xuất xứ từ “vị Giám Trai sứ giả mặt đen, tay cầm búa” của chùa Thiếu Lâm, Trung Quốc.